Na de zomervakantie en na de kerstvakantie kennen we allemaal de periode waarin groepen onrustig zijn en de dynamiek in de groep in beweging komt. Leerlingen hebben elkaar een tijdje niet gezien en er moet weer even bepaald worden hoe de verhoudingen liggen. Nu, na de lockdown en de lange periode waarin op de meeste scholen met halve klassen gewerkt werd, kan er opnieuw reuring ontstaan in de klas. Het is belangrijk en nodig om aandacht te hebben voor het groepsproces wanneer de hele groep weer bij elkaar komt en het ‘nieuwe normaal’ begint.
Wat een vreemd jaar
We hebben met zijn allen een heel vreemd jaar achter de rug. Een jaar waarin we digitaal gezien grote stappen gezet hebben. Docenten én leerlingen hebben veel geleerd. Een aantal leerlingen floreerden tijdens de lockdown. “Mevrouw, ik vind het fijn: ik kan lekker doorwerken en heb niet al dat gedoe van de klas.”
Een aantal leerlingen waren erg verbaasd dat ze school zo misten “Ik had nooit gedacht dat ik blij zou zijn om weer naar school te mogen gaan.” Hoewel hier en daar wel een kanttekening gemaakt werd: “Ik mis school zelf niet maar mijn klasgenoten wel.”
Ook waren er leerlingen die het moeilijk vonden om zich op online lessen te concentreren. Over de lessen die de helft van de klas online moest volgen terwijl de andere helft fysiek op school was zei een leerling treffend: “Het is net of de tv aanstaat op een zender die je niet goed kan horen, die stoort en die je niks boeit.” Of: “Het is zo saai mevrouw. Je gaat uit bed naar je laptop en dan is het les, les, les. En dan ga ik eten en dan weer terug naar de laptop voor huiswerk. ’s Avonds is het lockdown. Het is zo saai!”
En dan hebben leerlingen soms nog broertjes of zusjes en ouders die ook thuis werken en niet op hun gezelligst zijn. En hebben ze hun telefoon voor het grijpen die voor afleiding zorgt of een playstation of een tablet standby met net dat level dat ze zouden willen halen.
En dan zijn er nog de leerlingen die die uit beeld raakten. Leerlingen met achterstanden omdat ze niet meededen met de online lessen, niet in de noodopvang geplaatst wilden worden of met een weinig ondersteunende thuissituatie.
Bovendien zijn er veel leerlingen die de effecten van corona hebben meegemaakt. Die zelf ziek waren, in quarantaine moesten. Die mensen in hun omgeving aan de ziekte zijn verloren of die mensen in hun directe omgeving erg ziek hebben zien worden. Een moeilijke, angstige tijd.
En we mogen weer
Vanaf 7 juni gaan de scholen weer helemaal open. Leerlingen mogen weer met de hele klas in één lokaal. De schoolcatering gaat weer open. Leerlingen hoeven geen anderhalve meter afstand te houden van elkaar. De mondkapjes bij rondlopen in de school blijven voorlopig nog en de anderhalve-meter-afstand-regel geldt nog wel voor docenten. Niet alle ouders zijn blij met de heropening. Ze zijn bang dat hun kind alsnog ziek wordt. Veel leerlingen vinden het prima zo.
Ook veel leraren hadden liever tot aan de zomervakantie met halve klassen willen werken. “Zoveel risico nemen terwijl het nog maar zo’n korte periode is.” hoor ik om me heen. En: “Geef eerst leraren voorrang bij vaccineren.” En: “Die achterstanden krijgen we toch niet opgelost in een paar weken.” En: “We krijgen alleen maar gedoe in die klassen.”
Leraren hebben hier wel een punt. In de groepsdynamiek gaat energie zitten, de klas moet zich weer ‘zetten’. Er is gewerkt met halve klassen en soms is er met ‘maatjes’ gewerkt. de groepjes binnen de groep zijn veranderd. Er zijn bv nieuwe vriendschappen ontstaan en vriendschappen verbroken of verschuivingen in wie populair is.
Het groepsproces is wel doorgegaan tijdens de lockdown maar anders en vaak online, via sociale media en ook niet altijd erg positief.
Tegelijkertijd zijn er ook veel leraren die niet kunnen wachten om weer in hun ‘normale’ ritme te komen en op een ‘normale’ manier les te gaan geven. “Ik kijk er zo naar uit, ik ben die online lessen zo beu” of “Ik mis mijn eigen klas, er gaat niets boven direct fysiek contact met leerlingen.”
Laatste stukje schooljaar
Ook in ‘normale’ tijden, de tijden vóór corona is het laatste stukje schooljaar juist een periode waarin er aandacht nodig is voor ‘gedoe’ in de groep. Zelfs in positieve, gezellige groepen ligt in de laatste periode van het schooljaar normvervaging op de loer (Overveld, 2014). Het is toch haast vakantie en de groep zal uit elkaar vallen. Doelen zijn al gehaald of toch niet meer te halen. Leerlingen die al zeker denken te weten dat ze toch niet overgaan of zelfs naar een andere school moeten hebben de neiging er helemaal maar de brui aan te geven. Dan kan er zomaar een negatieve spiraal ontstaan met effect op de hele groep.
Dit jaar wordt dat nog versterkt doordat er veel te doen is over de wel of niet vermeende leerachterstanden die leerlingen zouden hebben. Zeker leerlingen die het moeilijk vonden hun werk in orde te hebben in de online lessen kunnen zich zorgen maken en de moed opgeven.
Onbewust zal de groep hierop geneigd zijn mee te gaan in de negativiteit: het is immers gemakkelijker om afscheid te nemen van een groep wanneer die groep toch al niet meer zo leuk was. Dat alles kan ervoor zorgen dat de sfeer verslechtert, dat er conflicten ontstaan en onrust. Een vervelende sfeer waarop je als leerkracht echter wel invloed op kunt uitoefenen. Je hebt het voordeel dat je de leerlingen in tegenstelling tot het begin van het jaar, al heel goed kent en weet wat je kunt verwachten. Dat geldt trouwens ook voor leerlingen.
Groepsgevoel versterken
Groepsleden ontwikkelen een structuur en een cultuur die de groep kenmerkt. Groepen hebben de neiging stabiel te blijven, daardoor voelen de groepsleden zich veilig. Er zit daardoor een bepaalde mate van voorspelbaarheid in groepen. Vaste gewoonten, rituelen versterken het groepsgevoel. Mensen willen erbij horen en willen deel uitmaken van een groter geheel.
Door als leerkracht voorspelbaar te zijn versterk je de veiligheid. Dat kan zitten in vaste gewoonten en routines in de lessen die je geeft maar ook in hoe je reageert op situaties.
Het laatste stukje schooljaar kan ook een heel mooie periode worden. Veruit de meeste leerlingen hebben nu ervaren hoe niet naar school kunnen gaan grote nadelen heeft en kijken er naar uit weer lekker met z’n allen te zijn. Dat geldt ook voor de meeste leraren.
Bouw voorspelbaarheid in, zorg ervoor dat de afspraken die je lang geleden met de klas gemaakt hebt over hoe je met elkaar omgaat weer in beeld komen.
Laat merken hoe blij je bent met deze groep. Geef de groep een positieve boost door vooral te kijken naar wat goed gaat. Heb vertrouwen in de groep en de veerkracht van leerlingen.
In gesprek
Ga regelmatig met de groep in gesprek. Dat hoeven geen lange sessies te zijn. Leerlingen zullen met onzekerheden kampen, hoe zal het verder gaan. Komt er een vierde golf. Is het waar wat ‘ze’ zeggen? Er zijn leerlingen die zijn gaan denken in complottheorieën of harde polariserende standpunten zijn gaan innemen. Denken in tegenstellingen heeft een negatief effect op het groepsgevoel.
Door op een open manier in gesprek te gaan kun je leerlingen leren dat er meer dan één manier van kijken is. Dat er meer perspectieven zijn en dat het de moeite waard is om naar elkaar te luisteren en respect te hebben voor een mening die niet de jouwe is.
Ook de focus op leerachterstanden zorgt voor onzekerheid. Verleg die focus door op een positieve manier terug te kijken op het jaar. Wat is er ondanks alles bereikt, wat was verrassend, wat was bijzonder, wat waren hoogtepunten, waar is de groep het meest trots op. Leg in die evaluatie het accent op de successen en alles wat goed is gegaan. Hieruit kunnen leerlingen vertrouwen putten dat het allemaal wel goed zal komen.
Ook al kun je als begeleider van de groep veel vragen niet beantwoorden: het helpt om erover te praten. Het is al fijn dat leerlingen merken dat ze niet de enigen zijn met vragen en onzekerheden.
Tot slot
Niet alleen leerlingen maar vooral ook leraren hebben een uitputtend jaar achter de rug. De werkdruk in het onderwijs is altijd al hoog maar dit afgelopen jaar spant wel de kroon. En er moet nog zoveel gebeuren. Het is een hele opgave om ook deze laatste periode aandacht te houden voor ieder kind. Iedereen wil gehoord en gezien worden. Zorg ook goed voor jezelf als leerkracht. Zoek steun bij collega’s, zorg voor voldoende ontspanning en leg de lat voor jezelf niet te hoog.
Bronnen
Alblas, G. V. (2018). Inleiding groepsdynamica. Groningen: Noordhoff .
Bannink, F. (2009). Oplossingsgerichte vragen (Rev ed.). Amsterdam: Pearson Assesment.
Overveld, K. v. (2014). Groepsplan gedrag. Huizen: Pica.
Regouin, W. S. (2007). Supervisie in opleiding en beroep. Houten: Uitgever: Bohn Stafleu van Loghum.
Over de auteur
Lucy Reijnen werkt als docent op een kleine VMBO-G/T school in Tilburg. Ze studeerde Omgangskunde, volgde daarna de Master SEN- opleiding en heeft de Masteropleiding Pedagogiek afgerond. De afgelopen jaren heeft zij zich verdiept en gespecialiseerd in sociale veiligheid en positieve groepsvorming. Ze schrijft hierover en geeft workshops en gastlessen. Daarnaast ontwikkelt ze spel- en werkvormen. Via www.kieresoe.nl deelt ze kennis en publicaties.